Tegen zoveel liefde zijn we niet opgewassen

Jezus door de ogen van Shusaku Endo

Over de historische Jezus weten we niet veel. In de EO-serie Jezus van Nazareth probeerde Kefah Alllush een scherper beeld te krijgen van deze bijzondere man. Allush reist af naar Bethlehem, Galilea en Jeruzalem. Hij loopt op  plaatsen waar Jezus daadwerkelijk gelopen heeft om zich in te leven in het leven van Jezus. Hij gaat in de uitzendingen te rade bij een bijbelwetenschapper, een archeoloog, iemand die Aramees spreekt, iemand die onderzoek doet naar het uiterlijk van Jezus. Toch lukt het hem maar gedeeltelijk om dichter bij de historische Jezus te komen. Om een gevoel te krijgen bij wie Jezus werkelijk was en waarom er na zijn dood een godsdienst rond zijn persoon ontstond.

Een soortgelijke poging deed de Japanse schrijver Shusaku Endo. Hij reisde meermaals naar het heilige land en verdiepte zich grondig in de Christologie. Het resulteert in een biografie van Jezus (1973), die eind 2018 voor het eerst in het Nederlands werd vertaald. Ook Endo’s talrijke romans worden bevolkt door Jezus-achtige figuren. Zijn Het meisje dat ik achterliet kwam onlangs uit. Het meisje in kwestie, Mitsu Morito, is een vrouwelijke Jezusfiguur. Beide boeken vertonen raakvlakken, die het beeld versterken van Jezus als een kwetsbaar mens. Dit beeld, dat Endo ook schetst in bijv. Gaston, hoofdpersoon in Wonderful Fool en Otsu, hoofdpersoon in Diepe Rivier, vormt een zinvolle aanvulling op de bijbelse evangelieën.

Geen Brad Pitt

Endo’s Jezus is bepaald geen Brad Pitt. Zijn Jezusfiguren zijn stuk voor stuk lelijke mensen, en onbegrepen bovendien. Zijn familie verweet Jezus dat hij het timmermansbedrijf in de steek liet om zijn roeping te volgen. Jezus was te midden van zijn leerlingen en de massa’s die iets van hem wilden, heel eenzaam. Volgens Endo is zijn verrader Judas degene die Jezus nog het best begrijpt. Judas ziet dat Jezus geen wonderdoener is, maar trouw en nabij is voor mensen die door anderen buitengesloten worden: armen, zieken, weduwen, tollenaars. De mensen die Jezus achterna lopen willen genezing. De lammen willen lopen, de blinden willen zien, de armen willen rijk worden, de onderdrukten willen dat hij de Romeinen verjaagt. De verwachtingen zijn hooggespannen. Jezus stelt teleur omdat hij geen wonderen verricht, maar troost biedt en hoop op een betere wereld.

Judas stelt het in Endo’s boek nogal boud: daar kopen de mensen – letterlijk – niets voor. Zonde van het geld, meent Judas, als een vrouw Jezus met dure olie zalft. Het had beter aan de armen gegeven kunnen worden. De liefde die Jezus predikt heeft in de echte wereld geen betekenis. De liefde van Jezus loont niet. De mensen voor wie Jezus de eeuwig trouwe metgezel wil zijn, de sappelaars, willen zelf ook liever die driehonderd denari in de pocket. Jezus populariteit was gebaseerd op een hardnekkig misverstand en zal omslaan in haat. Toen de wonderen en de opstand tegen de Romeinen uitbleven en Jezus in zijn laatste week de autoriteiten provoceerde door met Pesach naar Jeruzalem te gaan, voelden de mensen zich verraden en was de betovering verbroken. Zelfs zijn meest nabije leerlingen gingen er allemaal vandoor toen hij gearresteerd werd. Jezus bleef zwijgen tijdens zijn proces.

Ontwapenende Jezusachtige figuren

Een groot deel van Endo’s boek gaat over de vraag hoe het kan dat deze mislukte missie, die eindigt in een vernederende kruisdood, toch een enorm succes werd. Voor een antwoord kunnen we het beste kijken naar de romans van Endo. De Jezus-achtige figuren die zijn romans bevolken hebben met elkaar gemeen dat ze ontwapenend zijn, het vertrouwen winnen van hun vijanden en ten koste van alles trouw blijven. In zijn roman Diepe Rivier is de hoofdpersoon Otsu een priester die van het seminarium afgestuurd wordt omdat hij gelooft in een God die er voor iedereen is, niet alleen voor katholieken. Hij vindt zijn bestemming langs de rivier de Ganges, waar hij stervenden bijstaat. Aan het eind van het boek sterft hij zelf omdat hij zich in een gevecht stort dat ontstaat nadat een buitenlandse fotograaf foto’s maakt van de lijkenverbrandingen langs de Ganges. Het maken van foto’s is op die heilige plek ten strengste verboden. Otsu voorkomt dat een woedende menigte de fotograaf lyncht. Daarmee maakt hij een onuitwisbare indruk op het reisgezelschap rondom de fotograaf.

En in het nog in het Nederlands te vertalen Wonderful Fool heet de Christusfiguur Gaston. Gaston is een slungelige Fransman, die gebrekkig Japans spreekt en mede daardoor diverse flaters begaat. In een hilarische scene beschrijft Endo hoe Gaston midden in een restaurant een soort luier omknoopt als servet. Met zijn sociale onhandigheid brengt hij zijn Japanse penvriend, bij wie hij logeert, bij herhaling in grote verlegenheid. Gaston is zo’n watje dat hij zich op straat in elkaar laat slaan. Zijn vriend is dan ook opgelucht als Gaston zijn huis verlaat, maar mist ook de zachtaardigheid van zijn gast. Als blijkt dat Gaston zijn leven waagt om een moordenaar ervan te weerhouden een volgende moord te plegen, weet hij dat Gaston zijn leven voorgoed veranderd heeft.

Een vrouwelijke variant van Endo’s Jezus is Mitsu Morito. Zij is in Het meisje dat ik achterliet slachtoffer van seksueel misbruik door een student. Hij vindt haar maar een domme en lelijke boerentrien en liet haar als een baksteen vallen nadat hij seks met haar gehad heeft op de futon in een vieze hotelkamer. In zijn latere leven raakt hij echter onder de indruk van haar enorme vriendelijkheid en hulpvaardigheid. Zij gaat als vrijwilliger werken en wonen in een huis met mensen met lepra. Betekenisvol komt Mitsu om op kerstavond, wanneer ze eieren verkoopt waarmee de bewoners iets bijverdienen. Ze wordt geschept door een vrachtwagen.

Mensen zonder aanzien

De Christusfiguren in de romans van Endo lijken op de Jezus in zijn biografie over Jezus. Het zijn mensen zonder aanzien, die in eigen ogen mislukt zijn. Ze zijn lelijk, onaangepast, laf en bang. In hun onbeholpenheid hebben ze iets clownesks. Maar ze onderscheiden zich door hun grote inlevingsvermogen en niet aflatende trouw. Ze zitten naast mensen die het moeilijk hebben en laten zich niet uit het veld slaan door afwijzing, spot of bedreiging. Daarmee maken ze een onvergetelijke indruk, zowel op de daders van wie zij het slachtoffer zijn als op de omstanders. Het beeld dat Endo van Otsu, Gaston en Mitsu schetst doet nog het meest denken aan een verwaarloosde, lelijke straathond, die achter je aan blijft lopen, ook al heb je hem getrapt en geslagen. Endo gebruikt het beeld van zo’n hondstrouwe hond in meerdere verhalen als een metafoor voor Jezus. In zijn roman De samoerai schrijft hij: “Volgens mij leeft er ergens in het hart van de mensen een verlangen naar iemand die je hele leven bij je blijft, iemand die je nooit verraadt, nooit in de steek laat – al is die iemand maar een schurftige hond. Die iemand werd ter wille van de mensheid zo’n rampzalige hond”. “Trap me maar. Ik ben in de wereld gekomen om door de mensen vertrapt te worden”, zegt de Jezus in Endo’s roman Stilte.

De Jezus van Endo werd zelf buitengesloten en verlaten, maar vergeeft en luistert en troost. Hij is de vleesgeworden ‘wounded healer’. Wat hem kenmerkt is zijn mede-lijden. Hij is van betekenis, niet door het lijden van anderen op miraculeuze wijze over te nemen of op te heffen, maar door er simpelweg te zijn en het lijden met het slachtoffer uit te houden. Daardoor worden de schaamte en het isolement en de verlegenheid die met lijden gepaard gaan en mensen kunnen neerdrukken en mismoedigen, verlicht. Dit mede-lijden en de vergeving van Endo’s Jezus slaat je alle weerstand en reserves uit handen. Tegen zoveel liefde zijn we niet opgewassen.

Shusaku Endo, Jezus, het verhaal van een leven. Uitgeverij Kok, 2018
Shusaku Endo, Het meisje dat ik achterliet. Uitgeverij Van Oorschot, 2018

Dr. Sigrid Coenradie deed onderzoek naar het begrip plaatsbekleding in het werk van Shusaku Endo. Zij is (vernieuwings)predikant in de Remonstrantse Gemeente Eindhoven. 

Op 29 maart houden Sigrid Coenradie en schrijver Willem Jan Otten een lezing over het nieuw vertaalde werk van Shusaku Endo in de Abdij van Berne. www.verhalenmakers040.nl.